مندائیسم چیست؟
با عرض پوزش نسبت به طولاني شدن مطالب اين پست(هر جاشو مي خواستم حذف كنم ديدم حيفه.)
واژه صائبي:
ستاره پرستها در متون اسلامي به نام صابئين شناخته شده اند. ولي صابئين امروزي هيچگاه خود را (در متون شان) صابئين معرفي نكرده اند. آنها در تمامي متون، اعم از كتابهاي اصلي و يا فرعي (موسوم به طومار يا ديوان) ، خود را مندايي ناصورايي معرفي كرده اند. ناصورايي به معناي محافظ دين ، مومن ، متقي و اهل عبادت و واژه اي از زبان آرامي شرقي است.
مورخين و علما مسلمانان در متون اسلامي، صابئين را با مغتسله يكي دانسته اند. به اين علت كه اساسي ترين و رايج ترين آيين صابئين مندائي،غسل تعميد در آب است. يحيي، واضع غسل تعميد در آب بود(2) و عيسي مسيح توسط او غسل تعميد يافت. بدين وسيله در دو دين صابئين مندائي و مسيحيت، غسل تعميد به منزله پاكي تن و روان و نمادي از اعتقاد و ايمان به رستگاري و پرهيز از كژروي است.
واژه صابئه از ص – ب – ع در هنگام تعريب ع ساقط شده ، به شكل صَبأ خوانده مي شود و معناي در آب فرو رفتن و ريزش آب و ميل نمودن به چيزي از آن مستفاد مي گردد.
واژه صوا و صبا به معني غسل گرفتن است، كه مصدر مصوتا و مصبتا به حساب مي آيد . مصبتا به معني غسل است. مصبتا در ادبيات محاوره اي به شكل مصوتا تلفظ ميشود. اعراب وجه اسم فاعلي آن را صابي يا صابئين خوانده اند. معناي در آب فرو رفتن (غسل) در اين كلمه مستتر است. ما هنوز درك دقيقي از اطلاق واژه صابئين بر مندائيان در متون اسلامي و در صدر آن قرآن مجيد نداريم. عليرغم تفاسير بسيار بر سه سوره قرآن، بقره و مائده و حج، هنوز به معناي مطلق كلمه نمي توانيم ادعا داشته باشم كه صابئين قرآن، مندائيان پيروي حضرت يحيي هستند. تنها در هاله اي از شك و يقين و درچارچوب اشارات نزديك به واقعيت و مبتني بر استنادات تاريخي و از همه مهمتر با بررسي متون مندايي مي توانيم نوعي ارتباط قوي بين مندائيان و صابئين مشاهده نماييم.
اين كتاب كمكي است بي دريغ به پژوهشگر ايراني، تا در پرتو بررسيهاي انتقادي متون مندائي، اين دين از ياد رفته را دوباره بازشناسي نمايد.
قرآن كريم در سه جا از صابئين نام آورده است:
1- ان الذين امنوا و الذين ها دوا و انصاري و الصابئين من آمن بالله و اليوم الاخر و عمل صالحاًفلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف عليهم و لا هم يحزنون.
«سوره بقره ،آيه 62»
همانا آنان كه به اسلام ايمان آوردند و آنانكه از اهل يهود و مسيحي و صابئي بوده و از روي حقيقت به خدا و روز قيامت ايمان آورند و نيكوكاري پيشه كنند براي آنها پاداشي نيك نزد پروردگارشان هست و هيچ گاه اندوهگين نخواهند بود.
2- ان الذين آمنو و الذين ها دوا و الصابئون و انصاري من آمن بالله و اليوم الاخر و عمل صالحاً فلا خوف عليهم و لا هم يحزنون.
«سوره مائده، آيه 69»
همانا كساني كه به اسلامي گرويده اند و يهود و مسيحيان و صابئين كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و نيكوكار شوند هرگز ترسي بر آنان نبوده و نه اندوهگين خواهند شد.
3- ان الذين آمنو و الذين هادوا و الصابئين و النصاري و المجوس و الذين اشركو ان الله يفصل بينهم يوم القيامه ان الله علي كل شي شهيد.
4- «سوه حج، آيه 17»
البته كساني كه به خدا ايمان آورده اند و اهل يهود و صابئين و مجوس و آنان كه به خدا شركت آوردند خداوند ميان آنها در روز قيامت جدايي افكند، همانا خداوند بر احوال همه موجودات عالم گواه (و بصير) است.
در ترجمه آيات قرآني برخي از مترجمين، صابئين را به ستاره پرستها ترجمه كرده اند(3). اطلاق مفهوم ستاره پرست به صابئين به تفاسير مفسرين اوليه قرآن و حكماء و علماء اسلامي قرون چهارم تا ششم هجري مربوط مي گردد.
استنادات ايشان به حادثه گذر مأمون از شمال بين النهرين به مقصد شام است كه در اواخر عمر مأمون با عده اي كه موهاي سر را بلند و بر پشت گره زده و بر تن قبائي داشتند ملاقات، و درباره دين و آئينشان سوال مي نمايد. آنها خود را نه يهود و نه مسيحي، بلكه از مردم حران معرفي مي كنند. مأمون آنها را به فرقه اصحاب الراس منتسب و بدانها اخطار مي كند:
«يا به دين اسلام روي آوريد يا به يكي از اديان اهل كتاب درآئيد.» آنها بعد از رفتن مأمون به سوي شام ، موهاي خود را تراشيده و پوشاك خود را تغيير و برخي از آنها به مسيحيت گرويدند. ابن النديم اين واقعه را از ابويوسف ايشع قطيعي نصراني نقل مي كند.
مشخصات:
مشخص شده که مندائیان در اواخر دوران اشکانی از فلسطین و اطراف وارد بینالنهرین شدهاند و تحقیقات تاریخی نشان میدهد که این قوم، همان صابئینی هستند که در قرآن در شمار اهل کتاب ذکر شده اند و در سال ۱۳۷۵، آیتالله خامنهای هم فتوایی مبنی بر اهل کتاب بودن این قوم صادر کردند.
از تعداد دقیق مندائیان در ایران یا در کل جهان آمار دقیقی وجود ندارد، اما به نظر میرسد که تعداد ۲۰۰۰۰ نفر از آنها در ایران(خوزستان) و شاید دو یا سه برابر این تعداد هم در عراق(بغداد و شهرهای جنوبی) زندگی میکنند.
مندائیان تاریخ اسطوره ای خود را به زمان حضرت آدم میرسانند و بر همین اساس تولد وی را در حدود ۴۴۵۰۰۰ سال پیش در تقویمشان ذکر میکنند.
آنها معتقدند که آدم و حوا سه فرزند پسر و یک فرزند دختر داشتند و از آنجا که در دین مندایی خواهر و برادر نمیتوانند با هم ازدواج کنند، خدا ۶۰ موجود غیر انسانی(اثرا) فرشتهخو را از عالم نور به زمین میفرستد تا با فرزندان آدم بیامیزند و جامعه انسانی را به وجود بیاورند. طبق اعتقاد مندائیان، جامعه انسانی مراحلی را پشت سر میگذارد که در پایان هر مرحله، همه ابنای بشر به جز یک زوج نابود میشوند و از این زوج باقیمانده، نسل بعدی مجددا تولید و تکثیر میشود.
“رام و رود” و “شوربای و شرهابییل” دو جفت از این والدین آدمیان هستند که در ابتدای هر مرحلهای نسل بشر را به وجود میآورند. قابل ذکر است که در اعتقادات مردم مختلف دنیا، معمولا یک جفت زن و مرد به عنوان والدین اولیه بشر شناخته شده هستند که از آن جمله میتوان به آدم و حوای عبری و اسلامی، مشی و مشیانه ایرانی(دوران باستان)، ایزاناگی و ایزانامی ژاپنی، مردوک و آرورو بابلی، اسک و امبلای اسکاندیناوی و نوگوآ و تاین لونگ چینی اشاره کرد.
امروزه مندائیان خود را از فرزندان شوم( همان سام پسر نوح) میدانند و تکثر قومی، زبانی و دینی امروزی جهان را به دوران پس از طوفان نوح نسبت می دهند.
مقدسترین کتاب مندائیان، به نام “گنزا ربا”، به معنای گنج بزرگ است که مطالبش توسط فرشته وحی بر حضرت آدم نازل شده است. بعد از گنزا ربا کتابی منسوب به یحیی(ع) به نام “ادراشی ادیهیا” به معنی تعالیم یحیی از دیگر کتابهای مقدس آنان به شمار میرود.
زبان مندائیان، زبان آرامی است که در اوایل قرن ششم قبل از میلاد جانشین زبان عبری برای کلیمیان شده و باور بر این است که حضرت عیسی و حواریونش هم به زبان آرامی حرف میزدند. آرامی در زمان هخامنشیان زبان اداری امپراطوری بوده و تا زمان ساسانیان هم بقایای آن دیده میشود.
سلسله مراتب موجودات در دین مندایی به قرار زیر است: هیی(خداوند)، ملکا و اثرا(فرشتگان)، موجودات زمینی(انسانها و حیوانات) و موجودات جهان تاریک زیرین.مندائیان اصل انسان را از “نشمتا” میدانند که نور است و به حکم هیی به جسم خاکی هبوط می کند و موجودی مخلوط از نور و خاک به نام انسان به وجود میآید.
رفیعترین مکان در جغرافیای کیهانی مندائیان مکانی است به نام ” آلمادنهورا” که عالم نور و معادل بهشت است.
ظاهر آنها:
لباسی که مندائیان در هنگام اجرای مناسک دینی میپوشند سفید و ۵ قطعه است. این ۵ قطعه عبارتنداز: پیراهن بلند، دستار، کمربند، شلوار و شال که حداقل دوخت و دوز در آنها به کار رفته است.
در باور مندائیان خوردن هر چهارپایی به جز گوسفند نر حرام است. ولی از پرندگان و ماهیهای غیر گوشتخوار میتوان به عنوان غذا استفاده کرد. حیوانات چهارپا چون بر روی زمین راه میروند و زمین نیز خود با عالم زیرین(عالمی که جایگاه ظلمات است) در ارتباط است، حرام هستند ولی پرندگان چون از زمین فاصله دارند،خوردنشان حلال است.
در مناسک ذبح، هم ذبح کننده و هم ذبح شونده باید بدون نقصعضو و کامل باشند. در واقع باید به همان کمالی باشند که نخستین انسان و نخستین حیوان خلق شدند. کاردی که برای ذبح به کار میرود باید کاملا فلزی باشد و قبل از ذبح در آتش گداخته شود تا ناپاکیهایش زدوده شود.
طبق روایات مندائی کل کائنات توسط هیی خلق میشوند. اولین پرده آفرینش مربوط به آفریدن پنج فرشته مقرب است که در طی پنج روز صورت میگیرد. این پنج روز را ایام “پروانایی” یا ایام پنجه میگویند که بزرگترین عید مندائیان هم در همین روزهاست. این ایام معادل با اواخر اسفندماه و اوایل فروردین(۲۷ اسفند تا ۴ فروردین) است. این پنج روز در خارج از ماههای مندائی قرار دارند و پنج روز اضافه در هر سال شمرده میشوند و همچنین از پاکترین ایام در گاهشماری مندائیان هستند. برعکس بقیه اوقات که مناسک دینی مندائیان فقط باید در روز انجام گیرد، در این ایام میتوان مبادرت به اجرای مناسک در شب هم نمود.
مندائیان به زندگی پس از مرگ نیز اعتقاد دارند. در باور آنها “نشمتا” (نور یا روح انسانی) بعد از مرگ داوری میشود و نام روز رستاخیز آنان “یوما ربا ادسوف” به معنی “روز بزرگ انتهایی” است.
مراسم تعمید از اصلیترین مناسک مندائیان و گونهای از طهارت است. آنها این مراسم را در آب جاری به نام “یردنا” انجام میدهند. مندائیان معتقدند که یردنا از عالم نور بر روی سطح زمین جاری شده و به همراه خود حیات را به ارمغان میآورد. برخی بر این باورند که “یردنا” با “اردن” که منزل نخستین مندائیان است از یک ریشه باشد.
آب در باور مندائي:
آب جاری تنها عنصری است که در نزد مندائیان ذاتا پاک و نیز پاککننده است. مهم نیست که آب زلال باشد، فقط باید جاری باشد که نماد زندهبودن است. در دین مندائیان، مکان مقدس دیگری به غیر از رودخانهها شناخته شده نیست. نه بنای یادبودی، نه مزاری و نه عبادتگاهی. هرجایی که آب جاری باشد، یک مکان مقدس است. در واقع آب جاری محراب طبیعی مندائیان است و به همین خاطر با آن مناجات میکنند و همیشه در کنار آب جاری زیستهاند.
تعمید در هر زمانی مستحب است و در هر روزی به جز روزهای نحس”امبطل” میتوان آنها را انجام داد. هر مندایی باید حداقل یکبار در عمرش تعمید شود.علاوه بر این، زن زائو ۳۰ روز پس از زایمان، نوزاد ۳۰ روز پس از تولد، عروس و داماد قبل و یک فته پس از دوراج باید تعمید داده شوند.
مراسم تعمید مندائیان پیچیده و دارای حساسیت خاصی است. و در تمام مراحل شخصی با عنوان شاهد “اشکندا” وجود دارد.
علاوه بر تعمید فردی، تعمیدهای دستهجمعی در اعیادی مثل پنجه و عید میلاد یحیی، تعمید کودکان و حتی تعمید ظروف و سایل را هم انجام میدهند.
مندائیان علاوه بر تعمید مراسم غسل و آبکشی به نام “طماشه” دارند که معادل غسل در دین اسلام است و در زمانهای بعد از نزدیکی زن و مرد، خروج منی از مردان، بعد از عادت ماهیانه زنان، لمس زن زائو پس از زایمان و لمس عروس و داماد در هفته اول ازدواج واجب میشود.
“رشامه” هم نوعی طهارت است که میتوانیم آن را معادل وضو در اسلام درنظر بگیریم. رشامه قبل از براخه (به فتح ب و به معنی نیایشهای روزانه) انجام میشود. در رشامه دست و صورت شسته می شود.
روحانیون:
روحانیون در دین مندائی دارای مراتبی هستند که شامل ترمیدا، گنزورا و ریشااداما است. نشان روحانیون مندائی عصایی از جنس درخت زیتون، قطعهای پارچه به نام تاغا و انگشتری از جنس طلاست. روحانیون در مراسم عروسی و فوت و ذبح حضور دارند.
روحانی شدن شرایط خاصی را دارد و ازجمله اینکه از لحاظ جسمی باید کامل و بدون نقص عضو باشند. پوستشان نباید لکهای داشته باشد . آنها نسبت به غدایی که میخورند بسیار حساس هستند. از خوراکهای تفننی بازار استفاده نمیکنند و با مردم عادی کمتر هم کاسه میشوند. آب مصرفی آنان صرفا از آب جاری است و برای اینکه به راحتی غذای با شرایط مذهبی را به دست بیاورند، معمولا سفر نمیکنند.
در زمان انقلاب و جنگ ایران و عراق بسیاری از مندائیان ایران و عراق به کشورهای اروپایی و استرالیا مهاجرت کردند.
امروزه شغل بیشتر مندائیان ایران مربوط به کارهای صنعتی و ساخت نقرهآلات و طلافروشی است.مندائیان در اهواز انجمنی به نام انجمن صابئین مندائی دارند.
منابع: تعمیدیان غریب، مهرداد عربستانی، تهران، افکار: سازمان میراث فرهنگی کشور
(تلخیص از: آرش نورآقاییhttp://nooraghayee.com)
www.al-borhan.blogfa.com سايت البرهان
زنده ترین روزهای زندگی یک مرد، آن روزهایی است که در مبارزه میگذراند.